Sivas Pirkinik Hamamı

Değerli Sivaslılar Sivas Medya olarak sizlere Sivas’ımızın sahipsiz kalan, belkide bilinmeyen tarihi eserlerini sizlerle buluşturmaya gayret göstereceğiz.. Sivas’ımız da sahip çıkılmayan restorasyonu yapılmamış, definecilerin vicdanına bırakılmış eserlerimizi hep birlikte tanıyalım, koruyalım ve sahip çıkalım… İlk konumuzda sizlerle Sivas’ın Çayboyu (Pirkinik) mahallesinde ki Pirkinik hamamı diğer adlarıylada Ermeni Hamamı, Gavur Hamamı da denilen bu güzel eseri tanıtmaya çalışacağız…

Yapının Yeri Ve Tanımı

Sivas (Pirkinik) Çayboyu mahallesinde 10. sokağın batıkenarındadır. Hamam, kuzey-güney doğrultusunda düz bir arazi üzerindeinşa edilmiştir.

Aynı eksen üzerinde dikdörtgen bir şemayasahiptir. Yapı, aralık, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve su deposundanoluşmaktadır. Bununla birlikte soyunmalık, aralık ve ılıklık mekânları, sıcaklıkve su deposundan daha geniş tutulmuştur. Sıcaklığın başladığı noktadanitibaren doğu ve batı cephe içeri doğru daralarak devam etmektedir.

Tarihlendirme

Hamamın kitabesi yoktur. Mimarı belli değildir. Sivas’ta ve (Pirkinik) Çayboyu’nda halk arasında, Ermeni Hamamı ya da gavur hamamı olarak da bilinmektedir. Ermenilerin burada iskân ettikleri, tehcir sonrasında birkaç aile dışında geridönenin olmadığı söylenmektedir.

Hamamın inşasında kullanılan kesme taşın, Ermeniler tarafından yapılan ve günümüze ulaşan evlerde de kullanıldığını görüyoruz. Özelliklede giriş açıklıklarının yuvarlak kemerli düzenlemesini söz konusu evlerde de Hamamın bulunduğu (Pirkinik) Çayboyu mahalle muhtarı, son Ermeni ailenin de yakın tarihlerde mahalleden ayrıldığını belirtmektedir. Hamamın Ermeni Hamamı ya da Gavur Hamamı olarak adlandırılması yapının Türk Mimarisi olduğu gerçeğini değiştirmez. Hamam daha sonrada belirtileceği üzere mimarisi ve özellikle süslemeleriyle Türk unsurlar taşır.

Bununla birlikte giriş kapısındaki dışa taşıntılı kilit taşı uygulaması da 19. Yüzyıl Bu sivil mimari örneklerinin 19. yy sonunda çok yaygın inşa ediliyor olması ve aynı özelliklerin hamamda da varlığı Pirkinik Hamamının 19. yy.  içinde yapıldığını düşünebiliriz.

Yapının Geçirdiği Onarımlar 

Hamamın onarımı ile ilgili bilgiye ulaşılamamıştır. Bununla birlikte iç cephe yüzeylerinde iki kat sıva vardır. Buda bize yapının onarım geçirmiş olabileceğini göstermektedir.

Yapının Bugünkü Durumu

Yapı bugün son derece bakımsızdır ve kullanılmamaktadır. Defineciler tarafından duvarların içinden geçen künkler çıkarılıp kırılmıştır. Ayrıca zeminde muhtelif yerlerinden kazılarak cehennemlik tahrip edilmiştir. Hamamın içi bir harabeyi andırmaktadır.

Dış Görünüm

Yapının doğu cephesi açıktır. Söz konusu cephenin bitişiğinden,hamamın zemin seviyesi ile aynı kotta asfalt yol geçmektedir. Batı cephe ile kuzey cephenin batı kanadı düzensiz binalarla, Güney cephe duvarı, zeminden 1.00m civarında toprak ile dolmuştur. Aynı cephenin yakınında bir ev bulunmakta ve hamamı batı yönden kapatmaktadır. Yukardan bakıldığında, soyunmalık mekânını örten büyük bir kubbe ile sıcaklık mekânını örten daha küçük ölçekteki kubbe göze çarpmaktadır.

Üzerleri tamamen toprak ve otlarla kaplanmış durumdadır. Soyunmalık mekânının örtüsü dıştan harap durumdadır. Yapının cepheleri masif tutulmuştur. Ilıklığı doğu yönden aydınlatan, yarım daire kemerli pencere açıklığı dışında, bütün cepheler kapalıdır. Hamama doğu cephenin kuzey kanadındaki kapıdan girilmektedir. Kapı yarım daire kemerli olup aralık mekânının ortasına açılmaktadır.

Plan ve Kesitler 

Doğusunda yer alan kapıdan girilen aralık bölümü, doğu-batı ekseninde, dikdörtgen planlı, üzeri beşik tonoz örtülüdür. Mekânın kuzey duvarında ikinci bir açıklık. Bu açıklık kuzeyde yer alan kapı ile aynı form ve yüksekliğe sahiptir.

Aralık bölümünün içi bugün yarıya kadar toprak ile doldurulmuştur. Bu sebepten ötürü hamama giriş ve çıkış zorlukla yapılabilmektedir. Güneyde yer alan yarım daire kemerli kapı ile soyunmalığa ulaşılmaktadır.

Soyunmalık mekânı hamamın en büyük birimi olup, bütün kütleye hakim bir görünümdedir. Kare planlı olan mekân, beden duvarlarına oturan kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçiş, köşelerden yarım daire kemerli tromplarla sağlanmıştır.

Kubbedeki kırk dört ışık gözü içerisini aydınlanmaktadır. Işık gözlerinin tamamı tahrip olmuş ve formlarını yitirmiştir. Soyunmalığın kuzey duvarının batı kanadında yer alan yarım daire kemerli açıklıktan tıraşlığa girilmektedir.

Tıraşlık kare planlı olup, üzeri beden duvarlarına oturan kubbe ile örtülüdür. Beden duvarlarından kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Bu birimi bugün özgün formunu kaybetmiş dört ışık gözü aydınlatmaktadır.

Işık gözlerinden biri açık, diğerleri ise kapalıdır. Sıcaklığın güney duvarının orta noktasındaki yarım daire kemerli açıklıktan ılıklık bölümüne geçilmektedir. Ilıklık, doğu-batı ekseninde dikdörtgen bir planda olup üzeri beşik tonoz ile örtülüdür. Mekân, doğu duvarına açılmış yarım daire kemerli mazgal pencere ile aydınlanmaktadır.

Söz konusu mazgal pencere hamamın tek pencere açıklığı olması bakımından önemlidir. Ilıklığın güney duvarına açılmış yarım daire kemerli açıklıktan, sıcaklığa ulaşılmaktadır. Sıcaklık, kare plandadır. Mekân, beden duvarlarına oturan kubbe ile örtülüdür.  Köşelerden kubbeye yarım daire kemerli tromplarla geçilmektedir.

Mekânın içi, kubbeye açılmış on üç ışık gözü ile aydınlanmaktadır. Soyunmalık ve tıraşlıkta yer alan ışık gözleri gibi, sıcaklıktaki ışık gözleri de özgün formlarını kaybetmiş durumdadır. Sıcaklığın bütün duvarlarında mermer ikişer kurna aynası görülmektedir.

Aynalarda sıcak ve soğuk suyun sağlandığı ikişer çeşme yeri vardır. Kurna aynalarının hemen üstünde sabun ya da aydınlatma aracı koymaya yarayan nişler bulunmaktadır.

Bu bölümün kuzey duvarında yer alan dikdörtgen açıklık, sıcaklık ile su deposunun bağlantısını sağlamaktadır.

Su, duvarların içine yerleştirilmiş künklerle dağıtılmaktadır. Künkler iki sıra olup sıcak ve soğuk suyu dağıtma özelliğine sahiptir. Su deposu doğu-batı ekseninde dikdörtgen plandadır ve üzeri beşik tonoz ile örtülüdür.

Süsleme

Yapının bütün tromp kemerlerinin başladığı noktalarda yar alan ve aşağı doğru sarkan Türk mimarlık ve süsleme programlarında çok sık görülen pal met motifleri ile bunların altındaki yine aşağı doğru sarkan motifler dışında süslemeye rastlanmaz. Söz konusu motiflerin birçoğu kırılmıştır. Motifler soyunmalıkta ve sıcaklıkta sekizer adettir.

Malzeme ve Duvar Tekniği

Yapının inşa malzemesi dıştan düzgün kesme taş kaplama, içten ise moloz taştır. Yapının temel seviyesinde büyük blok kesme taşlar kullanılmıştır. Bununla birlikte künkler duvar içine yerleştirilirken etrafları moloz taşlarla desteklenmiştir. Kurna aynaları mermerdir. Duvarlar ve tonoz yüzeylerinin tamamı sıva ile kaplanmıştır.

Yapının Getirdiği Sorunlar 

Kesin olarak yapım tarihini bilemediğimiz hamamın bir yapım evresi geçirmiş olduğunu düşünmekteyiz.  Bununla birlikte ılıklık mekânının başladığı noktadan itibaren yapı malzemesinin renginde görülen farklılık ile aynı noktadaki dilatasyonda yapının büyük çaplı bir yıkıma maruz kaldığını göstermektedir.

Yine giriş kısmındaki aralık bölümünün soyunmalık ile kesiştiği noktada da dilatasyon olup, bu bölümün duvarının da doğudan kısmen yıkıldığı görülmektedir. Ne var ki, iki bölümünde iç kısımlarında söz konusu dilatasyonlar ile malzeme farklılığına rastlanmamaktadır. İçten moloz dıştan kesme taşla inşa edilen duvarların sadece dış kısımlarının yıkıldığı,duvarların ve örtü sisteminin ise bu yıkımdan zarar görmediği anlaşılmaktadır.

Yapının kuzey bölümünde yer alan giriş aralığında biri doğu diğeri ise kuzeyde iki açıklık vardır. Daha öncede belirttiğimiz üzere bu iki açıklık yükseklik ve kemer türü itibariyle aynıdır. Bununla birlikte doğudaki açıklık dıştan içe doğru daralmaktayken, kuzeydeki düzdür.

İkisinin de zemin seviyesinden itibaren başlaması dikkat çekicidir. Bunlardan kuzeydeki açıklığın daha dar oluşu bunun pencere olması ihtimalini güçlendirmektedir. Nitekim doğudaki açıklık, azda olsa vurgulanmış durumdadır.

Hamamın külhanına dair bir iz yoktur. Ocak kısmı ise alt kotta kalmış üzeri toprak ile doldurulmuştur. Bugün sadece su deposunun güney duvarında ocağın üstüne açılmış tüteklik görülmektedir.

Karşılaştırma ve Değerlendirme

Pirkinik Hamamı Sivas hamamlarından farklı plan tipinde olmasına karşın mekânların sıralanışı bakımından bu hamamlarla aynı özelliklere sahiptir.

İzmir’de Çivici ve Basmane Hamamları Pirkinik hamamları ile benzer özellikler göstermekle birlikte, su deposu ve tıraşlığın konumlanışı bakımından Pirkinik Hamamından ayrılmaktadır. Anadolu’nun birçok kentinde Pirkinik Hamamı gibi küçük ölçekte inşa edilmiş bölgesel özellikler gösteren birçok hamam görmek mümkündür.

Kaynakça:  T.C.Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Tez Konuzu – Hazırlayan: Oğuz ÖNDER

Fotoğraflar: Gökhan Karaoğlu